De wederkerigheid van diversiteit en inclusie

De wederkerigheid van diversiteit en inclusie

‘Leer meebewegen met de ander’

Diversiteit en inclusie is het werkgebied van prof.dr. Saniye Çelik. Niet oordelen helpt om de verschillen te slechten tussen mensen, weet zij. Na een leven lang oefenen, raakt zij daar steeds beter bedreven in. Goed luisteren helpt, zodat je de ander in de kern kunt begrijpen. Dat blijft niet bij begripvol knikken, je moet wel meebewegen met de ander. Dus een béétje van jezelf inleveren om het samen beter te krijgen.

Tekst Lydia Lijkendijk

Hoogleraar diversiteit en inclusie Saniye Çelik begon haar carrière bij de politie. Er waren in die tijd, we schrijven begin jaren 90 van de vorige eeuw, niet veel vrouwen bij die organisatie. ‘Ik zag een wervingsposter op school, met een politievrouw erop. Niet eens iemand met krullen en bruine ogen, maar toch een vrouw. Dat leek me wel wat. Ik was 17, en ging met mijn vader naar de open dag’, vertelt Çelik. Ze meldde zich aan en ging het politiepad op.

Ze was altijd leergierig, en startte in haar politietijd onder andere met een deeltijdstudie personeelswetenschappen aan de Universiteit van Tilburg. ‘Ik had het naar mijn zin bij de politie, maar ik zag vrouwen omvallen, mensen met een culturele achtergrond vertrekken, en ingewikkelde toestanden rondom mensen die uit de kast kwamen. Dat inspireerde me om mijn doctoraalscriptie te schrijven: ‘Kleur in Blauw’. En ja, daarna liet de wetenschap mij niet meer los.’ Haar blauwe politiepak was gaan knellen en, lang verhaal kort: ze stapte zoetjes aan over naar de wetenschap. Behalve dat ze een leerstoel bekleedt aan de Universiteit Leiden, is ze ook lector aan de hogeschool Leiden en kroonlid van de SER. Ze is daarnaast, of misschien vooral, moeder van een volwassen zoon (21) en dochter (24) die zich bekwamen in corporate finance en klinische psychologie, wetenschappelijke vakgebieden waar zij geen verstand van heeft. ‘Maar de gesprekken erover zijn interessant en leuk’, zegt ze.

Culturele connectie

Saniye Çelik werd geboren en groeide op in het Brabantse Oud-Heusden, waar haar ouders nog steeds wonen. En waar ze heeft leren schaatsen op het kanaaltje waar de familie langs woonde. ‘Als mensen me vragen waar ik vandaan kom, dan zeg ik: Brabant. Want zo voelt het ook echt. Vaak volgt dan een tweede vraag: Waar kom je écht vandaan? Of: Waar komen je ouders vandaan? Ik heb wel een connectie met de Turkse cultuur van mijn ouders. Maar voor mij is Turkije een vakantieland – ik bén een Brabantse.’

Ze stoort zich niet aan dit soort vragen, ook al zijn ze ingegeven door haar minder ‘spierwitte’ uiterlijk.‘Door mijn politieachtergrond heb ik geleerd om zonder oordeel naar mensen te luisteren. Als iemand een ongemakkelijke of irritante vraag stelt, erger ik me daar niet aan. Ik ga uit van goede intenties en geef gewoon antwoord, zonder oordeel.’

Toen ze nog politiewerk deed werd ze, wegens die culturele achtergrond, wel eens gevraagd om deel te nemen aan onderzoeken. ‘Sommige collega’s met een vergelijkbare achtergrond mopperden als ze zo’n vraag kregen. Zij wilden uitgekozen worden om hun kwaliteiten als onderzoeker, niet om hun afkomst. Maar ik zag het anders: ik was blij met de ervaring die ik op kon doen.’

Wederkerigheid

Zonder in wetenschappelijke definities te vervallen, legt Saniye Çelik uit wat inclusie eigenlijk is. ‘Het betekent: ruimte geven aan iedereen om (een deel van) zichzelf te laten zien en eigen perspectief in te mogen brengen. Jezelf mogen zijn én erbij horen. Wat mij betreft hoort daar ook bij: iets inleveren omdat de ander er mag zijn. Inclusie is geen eenrichtingsverkeer. Er zit in mijn beleving wederkerigheid in. Dus in hoe jij kijkt, neem je het perspectief van de ander mee.’

Ruimte geven aan elkaar, wat inclusie in theorie is, is in de praktijk best ingewikkeld, zegt Çelik. ‘Iedereen wil zichzelf zijn, maar tegelijkertijd kan niemand volledig zichzelf zijn, want je moet leren meebewegen met de ander. Je hebt een beetje flexibiliteit nodig om de ander in te kunnen sluiten.’ Hoewel ‘insluiten’, realiseert Çelik zich onmiddellijk, met het oog op haar politie-achtergrond, misschien niet de meest gelukkige term is.

Kennis delen

De laatste jaren ziet Çelik dat de discussie over diversiteit en inclusie steeds vaker gevoerd wordt op basis van emotie. ‘Dat drijft mensen uit elkaar’, zegt ze. ‘Dat gebeurt nationaal, internationaal en ook binnen organisaties. Dat vind ik zorgelijk. Want kennis en inzichten over het thema ontbreken. Mensen gaan verschillen zien als tegenstellingen. Voor je het weet worden onwaarheden, of niet-bewezen aannames, als waarheid gepresenteerd.’

Er is haar dan ook veel aan gelegen haar kennis te delen met anderen. Door erover te schrijven, te publiceren, te praten. ‘Er moet aandacht zijn voor wat we wél weten over het onderwerp, voor wat werkt en wat niet. We moeten benoemen dat het niet altijd eenvoudig is, dat het soms schuurt, en vooral: hoe we daar dan mee omgaan. Alleen onderzoek doen, is niet genoeg. Er moet over gesproken worden zonder het vraagstuk meteen te willen of kunnen oplossen. Inzicht geven in de complexiteit van het onderwerp, dat is wat mij drijft.’

Verschillen benutten

Hoe kunnen we verschillen het beste benutten, in de samenleving en in organisaties? Çelik: ‘We hebben het vaak indringend over verschillen. Maar als je naar een thema kijkt vanuit inclusiviteitsdenken, kunnen we het veel beter hebben over onze gezamenlijke doelen en waarden. Waar willen we met elkaar naartoe? En hoe kunnen we die verschillen gebruiken om daar te komen? Dat is een heel andere benadering. Die gaat uit van samen iets neerzetten, van werken aan een gezamenlijk doel.’ En soms moet je dan even op je handen zitten. ‘Tegenstellingen hoef je niet meteen op te lossen. Het is veel belangrijker om een kritisch geluid, een tegengeluid, te gebruiken om beter te worden. Je hoeft het niet met elkaar eens te zijn, maar je moet goed luisteren. Dan ga je verschillen als een bron van kracht en verrijking zien.’

Çelik gunt het iedereen om op die manier naar het onderwerp te kijken. ‘Wees nieuwgierig naar wat onder een standpunt schuilt. En naar hoe je dat perspectief mee kunt nemen om vooruit te komen in de ambitie en de doelen die we hebben als samenleving en binnen organisaties.’

(Persoonlijk) leiderschap

Voor leiders betekent dit: doe aan reflectie. ‘Het gaat om leren dat je niet alles weet en niet alles goed doet. En reflecteren, alleen en met elkaar, ook als het pijn doet. Ben je dan een goed voorbeeld, als leider, als sleutelfiguur in jouw organisatie? Hoe hoger je in de boom zit, hoe belangrijker het is dat je gedrag voorleeft. Agendeer je het onderwerp, stuur je er goed op, maak je impact, luister je oordeelloos en benut je de capaciteiten van mensen? Het onderwerp is breed. Dus pak eruit wat je aanspreekt en ga ermee aan de slag.’

Coaching daarbij kan geen kwaad. Çelik: ‘Alles is te leren, dat is het goede nieuws. Maar leiders kunnen best goede ondersteuning gebruiken bij hoe ze dit het beste kunnen aanpakken. Dus een coach én voldoende tijd hiervoor, dat helpt. Daarmee maken ze verschil.’

Leiderschap, stelt Saniye Çelik, is ook persoonlijk leiderschap. ‘Dus per saldo kan iederéén zichzelf afvragen: Ben ik een goed voorbeeld? Draag ik uit hoe belangrijk het thema voor mij is? Dan ontstaat er vanzelf beweging, ontwikkeling en vooruitgang.’

Kom uit je bubbel

Uit onze eigen werk- en privé-bubbel komen, draagt bij aan het ontstaan van beweging. ‘Ik kom weloverwogen uit mijn comfortzone’, zegt Saniye Çelik. ‘Bijvoorbeeld door bewust elke maand, elk jaar tientallen nieuwe mensen te ontmoeten buiten mijn bubbel. En goed te luisteren naar kritiek. Ik bekijk kritiek of negatieve reacties op inhoud, en niet vanuit emotie. Wat zegt iemand precies die het niet met mij eens is? Wat zit daaronder, en wat kan ik ervan leren?’

Congres De Kracht van Verschil

Verschillen zullen er altijd zijn. Ze mogen er ook zijn; ze doen ertoe. Vaak worden ze platgewalst door de dominante cultuur – en dan stagneren diversiteit en inclusie in de samenleving en organisaties. ‘Verschillen tussen mensen worden onvoldoende erkend’, weet Çelik. ‘Ze fungeren vaak als tegenstellingen en grenzen. Het is juist nodig om de kracht van verschillen te erkennen. Verschillen zijn bronnen om van elkaar te leren en samen te groeien. Zo’n congres als De Kracht van Verschil is nodig om verschillen als bronnen te zien waardoor we beter kunnen samenwerken.’

Wil je meer weten over hoe verschillen bronnen kunnen zijn die jou en je organisatie vooruit helpen? Geef je dan op voor het congres op 26 maart. ‘Sta je open voor gesprekken, ben je nieuwsgierig en op zoek naar inspiratie? Alleen daarom al is het de moeite waard’, zegt Saniye Çelik. Lachend erachteraan: ‘Er komen hele leuke sprekers!’