Hoe neem je op een zorgvuldige manier morele besluiten? Dat is de vraag die Rob van Es al 35 jaar samen met bestuurders, coaches, managers en studenten probeert te beantwoorden. Een gesprek met Rob van Es ,filosoof en gespecialiseerd in de samenhang van cultuur, ethiek en politiek in organisaties.

“Ethiek vraagt om aandacht. Niet omdat ethiek in de mode is, maar omdat aandacht voor ethiek noodzakelijk is. Wie nu op de stoel van de beleidsbepaler zit, weet: zowel binnen als buiten de organisatie neem de morele druk toe.”

Rob laat zien dat deze morele druk op alle niveaus terug te vinden is in allerlei uiteenlopende onderwerpen. Hij geeft voorbeelden van internationale wereldwijde vraagstukken tot hele persoonlijke keuzes die je als beleidsmaker ook achter je eigen voordeur te maken hebt.

“Als we alleen al kijken naar de morele druk bij duurzaamheidsvraagstukken dan vraagt de geopolitiek steeds vaker om aandacht: bijvoorbeeld willen we zaken doen met landen waar de rijkdom van de natuur grootschalig wordt vernietigd ten behoeve van hogere winsten voor enkelen? En op nationaal niveau wordt ons moreel bewustzijn steeds vaker getoetst. Welke rol spelen wij zelf als beleidsbepalers in de energietransitie: zijn we ons daarvan bewust? En zijn we daarin actief? En wat is ons beleid in duurzaamheid en in het behalen van de klimaatdoelen? De morele conjunctuur kan snel omslaan, dat zagen we aan Tata Steel. De informatie over de vervuiling door het bedrijf is niet nieuw, maar de waardering van die informatie veranderde snel.”

PROFESSIONELE INTEGRITEIT EN EMOTIONELE INTEGRITEIT

Van een heel andere orde voelt de morele druk als het over je persoonlijke belangen en waarden gaat: “Je persoonlijke waarden en belangen komen niet altijd overeen met die van de organisatie. Ga je dan als beleidsbepaler dreigen, duwen en manipuleren om je zin te krijgen? Of wordt het toch inbinden, aanpassen en nuanceren? Waar ligt je professionele grens en waar is die grens op gebaseerd? Professionele integriteit? En wat is dat precies?”

Of veel dichter bij huis: “Thuis spelen heel andere belangen en waarden; die van je geliefden, je familie en vrienden. Dat levert soms spanningen op met je werk. Wat gaat dan voor en waarom? Slaag je erin de veelheid aan emoties in balans te brengen? Kom je tot emotionele integriteit? “

Alle bovengenoemde voorbeelden op al die verschillende niveaus hebben te maken met morele besluitvorming. De beleidsbepaler van nu is zeer gebaat bij een model voor morele besluitvorming waarmee je dit soort vragen systematisch aanpakt. Een model, dat Rob van Es heeft ontwikkeld.

BETROKKEN ZIJN EN AFSTAND NEMEN

Rob gaat in op wat ethiek eigenlijk inhoudt: “Ethiek is een specialisatie: ze combineert op bijzondere wijze emoties en argumenten en kijkt per definitie vanuit meerdere perspectieven naar morele kwesties. Ethiek is dus altijd een combinatie van betrokken zijn en afstand nemen. Meevoelen, maar ook kritisch nadenken. Het vergt oefening en het helpt als je onderweg bereid bent te leren van anderen, niet alleen over je houding en methode, maar ook over je eigenaardigheden en stokpaardjes. Ethiek gaat altijd ook over jezelf, zeker als je, na alle afwegingen, tot een eigen moreel standpunt wilt komen”.

VALKUILEN

Bij het nemen van morele besluiten ziet Rob van Es vaak dat mensen de balans kwijt raken; “ze richten zich helemaal op argumenten en sluiten emoties uit, of juist andersom, laten ze emoties altijd zwaarder wegen dan argumenten. En als het lukt om die eenzijdigheid te vermijden zijn er nog andere valkuilen zoals weinig aandacht besteden aan de diagnose van een kwestie en overhaaste conclusies trekken of bij morele vraagstukken alleen maar kijken naar de kosten en baten, terwijl anderen juist alleen maar denken in termen van rechten”. Kortom het nemen van morele besluiten is complex. Het vraagt kennis over persoonlijke eigenschappen en kunde over inhoud, regels en kosten om uiteindelijk tot een afgewogen besluit te komen over de gevolgen.

MEERVOUDIG KIJKEN 

“Om zo goed mogelijk morele beslissingen te nemen is het nodig meervoudig te kijken. Pas daarom op met de alledaagse ‘stappenplannen’ die vaak gebruikt worden in trainingen. Die voldoen als het gaat om het op gang brengen van een moreel gesprek, maar ze schieten tekort als grondige analyse van een morele kwestie. Er is te weinig aandacht voor deugden, identiteit en morele emoties. Mensen die het beleid bepalen van een organisatie hebben een grondiger methode nodig”.

Het 3FASENMODEL 

Het 3Fasenmodel dat Rob van Es ontwikkelde is zo’n grondige methode.  Dit 3Fasenmodel heeft hij uitgewerkt in zijn meest recente boek: Ethiek: Emoties en Argumenten. Het model gaat van beeldvorming (de ruit van waarden) naar oordeelsvorming (de cirkel van ethische perspectieven) naar besluitvorming (de zandloper van identiteit) en doet recht aan de vele aspecten waar je rekening mee dient te houden bij  morele besluitvorming. “Morele besluiten nemen doe je niet in even in een middagje” aldus Rob, “het leren werken met dit model vraagt dan ook aandacht en tijd. Daarvoor krijg je ook iets terug: een groeiend zelfvertrouwen op moreel gebied en een betere morele besluitvorming als onderdeel van het beleid”.

 Rob van Es is filosoof en gespecialiseerd in de samenhang van cultuur, ethiek en politiek in organisaties en professies. Hij doet daarnaar onderzoek en geeft daarin onderwijs aan de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is hij zelfstandig trainer en adviseur in het stellen van organisatiediagnoses en in het nemen van morele besluiten.