Tekst Lydia Lijkendijk

Roek Lips heeft zich bekwaamd in vele richtingen. Hij is spreker, schrijver, film- en theatermaker en is regelmatig in boardrooms, op leiderschaps- en medewerkersdagen te vinden om perspectief te bieden in een woelige wereld. Vanuit zijn eigen ervaring als oud-omroepbestuurder kan hij de vragen van vandaag vanuit verschillende kanten benaderen. Daarin ligt ook de kracht van wat hij doet: hij kan uit vele vaatjes tappen om te inspireren, tegenspraak te organiseren of mensen een spiegel voor te houden.

Leegte in de boardroom

Hij ontdekte dat er veel verwarring is, ook in de boardrooms. ‘Dat bestuurders op het Mediapark, waar ik er zelf één van was, af en toe in de war waren, vond ik niet vreemd’, zegt hij. ‘In de media zijn enorme veranderingen geweest in heel korte tijd. Maar het verbaasde me toen ik ontdekte dat dit ook aan de hand was met bestuurders in de zorg, het onderwijs, bij de overheid en noem maar op. Als het over echt belangrijke vraagstukken gaat, bekroop mij het gevoel: dan is de cockpit leeg. In veel opzichten hebben we, bestuurders inclusief, geen idee waar het heen gaat in deze tijd. En zijn we ons voortdurend aan het verhouden tot wat er op ons pad komt. Dat is iets anders dan bepalen welke kant het op gaat.’

Doorleefde kennis en ervaring

Lips ging het gesprek aan met mensen vanuit uiteenlopende perspectieven over de vraag: ‘Hoe vinden we houvast in een onzekere wereld?’ De eerste die hij – inmiddels een aantal jaren geleden – sprak, was Paul de Blot, hoogleraar aan Nyenrode. ‘Hij was toen 95 jaar, en gaf nog steeds drukbezochte colleges. Achteraf bekeken was dit een kantelpunt in mijn werkende leven. Ik heb het gesprek met hem opgenomen, en daar is het niet bij gebleven.’ Inmiddels voerde Lips gesprekken met meer dan 250 mensen, die hij allemaal op camera heeft opgenomen. Een kleine selectie daarvan is te vinden op zijn platform nieuweleiders.nl. Mooie gesprekken voeren en vastleggen, is zijn bestaan geworden. ‘Ik ben altijd op zoek naar doorleefde kennis en ervaring. Wetenschappers die bijvoorbeeld vanuit wiskundige formules naar onze werkelijkheid kunnen kijken, of mensen met een bijzonder levensverhaal. Juist die verschillende perspectieven maken mijn zoektocht zo interessant.’ De inzichten van deze mensen verwerkt hij in zijn werk. In het theater, in zijn boeken, op inspiratiedagen en in gesprekken die hij voert.

Geen vanzelfsprekendheden

Dat leverde hem veel op, niet in de laatste plaats op persoonlijk vlak. Al die perspectieven hielpen hem om te verwerken wat het leven op zijn eigen pad bracht. Grootse zaken, zoals de ziekte acute leukemie die hem twee jaar geleden trof. En de vermissing van zijn zoon, die op 18-jarige leeftijd in zee verdween en nooit meer werd gevonden. Hij moest ermee dealen. Lips: ‘Ik had me te verhouden tot een wereld waarin niets meer vanzelfsprekend was. Waarin het leven van mijzelf en mijn dierbaren niet vanzelfsprekend was. Later realiseerde ik me dat dit eigenlijk voor iedereen geldt. De wereld verandert in hoog tempo en voor niemand zijn er in deze tijd nog vanzelfsprekendheden. Dat is het Leitmotiv in mijn leven en werk geworden.’

Weerstand is geen mislukking. Weerstand betekent: je bent op de goede weg

Existentiële vragen stellen

Een groot life-event als de dood van een kind, of de confrontatie met je eigen dood, heeft enorme impact, ervoer Lips. ‘Je weet van tevoren niet hoe je reageert op zoiets, en dat kun je ook niet weten. Patrick Cammaert, generaal-majoor buiten dienst van het Korps mariniers, zei ooit: “We kunnen onze militairen trainen wat we willen. Maar we weten nooit hoe iemand reageert als hij in de loop van een geweer kijkt.” Je weet zoiets pas als het zich voordoet, en dat heb ik zelf ook zo ervaren. Je kunt je op sommige zaken niet voorbereiden. Als zoiets ingrijpends gebeurt, mag je het vertrouwen hebben dat er zich iets aandient waarop je weer mag gaan bouwen. Iets wat je draagt.’ Dat vraagt wel om een actieve houding, zegt hij. ‘Als je op de bank blijft zitten, gebeurt er niks. Je moet ernaar op zoek.’

Hij heeft van een honderdjarige Amerikaanse dame geleerd dat het erom gaat jezelf steeds weer de existentiële vragen van het leven te stellen. In de wetenschap dat je het antwoord erop nooit vindt. ‘Daar zit de kern in’, zegt Lips, ‘duik in de existentiële vragen en leer – zeker op de dieptepunten – je weer opnieuw verhouden tot wat het leven van je vraagt. Juist in onze in hoog tempo en op grote schaal veranderende wereld moeten we dit toepassen. Op die manier hervinden we ons kompas.’

De essentie van het leven

Zelf wordt Roek Lips niet gedreven door de vraag welke impact hij wil maken op de wereld. Voor hem is dat geen existentiële vraag. ‘Deze vraag stel ik mezelf nooit. Vroeger wilde ik wel veel dingen bereiken en was ik er erg opgericht om die opgelegde wil te realiseren. Maar in de loop van de tijd ben ik me precies het omgekeerde af gaan vragen. Namelijk: wat wil het leven van mij? Wat vraagt het leven van mij in deze situatie? Ik heb geleerd dat dit steeds andere dingen zijn. Als je daarbij kunt komen, heb je de essentie te pakken van je bestaan op dit moment.’

Voor Lips betekent dit bijvoorbeeld dat hij voor elke lezing en elk optreden weer bij nul begint. ‘Natuurlijk bereid ik me voor. Maar als het licht uitgaat, laat ik me verrassen door wat de zaal verwacht. Dat is hoe ik leef en werk. Kijk, modellen zijn nuttig voor wetenschappers om orde te brengen in hun denkwereld. Maar het leven is geen model, je kunt het niet in een structuur stoppen. Mensen die rouw kennen, weten precies wat ik daarmee bedoel. Op een dieptepunt leer je dat het leven zich bij je aandient en dat je je ertoe moet verhouden met alles wat er is en dat is niet maakbaar. Onderdeel daarvan is ook dat in een crisis toch ook schoonheid te vinden is, ook al zie je die niet op dat moment.’ De vraag stellen naar het ‘waarom’ van de ellende, heeft geen zin, zegt Lips. ‘Het enige wat ertoe doet is het antwoord dat je er zelf op gaat geven. En hoe je in dat wat zinloos is tóch de betekenis voor jou kunt vinden. Dat kan prachtige inzichten opleveren.’

Verhalen vertellen

Alle ellende die we nu hebben in de wereld, rondom democratie en klimaat bijvoorbeeld, vindt Lips wel zorgelijk. ‘We leven in een kanteltijd. We weten wel waar we vandaan komen, maar hebben nog geen idee waar we heen gaan en wanneer we daar aankomen. En dat kan ook nog niet. Transformatie heeft tijd nodig. Zo’n kanteltijd zorgt voor veel verwarring. Het oude moeten we loslaten, maar er is nog onvoldoende nieuw perspectief. Wat ik daarbij vooral zorgelijk vind, is als mensen in leidinggevende posities dat niet kunnen verduren en niet begrijpen hoe het werkt. Mensen die meteen hun vinger opsteken omdat ze wel denken te weten waar het heen zal gaan of moet. Alsof ze dat kunnen afdwingen. Ik denk niet alleen aan Trump, ook in Nederland, ook in organisaties, heb je veel ongeduldige mensen die geloven dat ze het wel even kunnen fixen.’

Deze mensen moet je vooral níét vertrouwen in dit stadium, vindt hij. ‘Want níémand weet waar het nu naartoe gaat. En daar zijn zeker geen pasklare modellen voor. Dat betekent dat we in deze tijd leiders nodig hebben die begrijpen hoe transitie werkt, en weten wat het van ze vraagt om leiding te geven in het niet-weten. Die weten welke vragen ze moeten stellen, in plaats van dat ze meteen hun antwoorden spuien. Mensen die de complexiteit van onze tijd durven te omarmen en op zoek gaan naar verhalen die mensen richting kunnen geven.’ Want verhalen, zegt hij, binden mensen. ‘Getallen in een spreadsheet en analyses doen dat niet, verhalen kunnen mensen motiveren om hun gedrag aan te passen of een bepaalde weg in te gaan. Zodat ze onderdeel willen en kunnen zijn van een verhaal dat we weer gezamenlijk kunnen vertellen.’

Hoopvolle zoektocht

Die zoektocht is hoopvol, vindt Lips, ook al levert die ook weerstand op. ‘Weerstand is in dat geval geen mislukking, weerstand betekent dan vaak: je bent op de goede weg. Maar ik ben bang dat we eerst verder moeten vastlopen, voor er ruimte komt voor iets nieuws.’ Hij neemt zijn eigen ‘ellendige kankerbehandelingen’ als metafoor. ‘Eerst moest mijn eigen systeem worden afgebroken voordat ik de nieuwe stamcellen kon ontvangen. Dat was nodig om te kunnen leven.’ En zo werkt het in de samenleving ook. ‘Veel mensen zijn met goede dingen bezig, hoe kleinschalig soms ook. Maar denk ook aan de kracht van klimaatdemonstraties, of aan de rode lijn. Zoek de samenwerking met elkaar en stel je open voor de verbinding die er al is. We mogen het samen doen. De tijd van de lone wolf is voorbij; je hoeft het niet allemaal in je eentje te doen. Want in dat individualistische denken om ‘voortdurend autonoom het verschil te moeten maken’, zijn we toch een beetje doorgeslagen.’

Perspectief en nieuwe energie

Het Jaarcongres Veranderen met Impact is een goede gelegenheid om verbinding te leggen. Te luisteren naar anderen, ideeën op te doen. ‘We zijn met z’n allen in de war, er is daarbij ook veel spraakverwarring. Luister maar eens naar gesprekken die mensen hebben over de tijd waarin we leven. We praten steeds sneller en meer, in plaats van dat we op een rustige manier onderzoeken wat de ander bedoelt, wat diens aannames zijn. Het belang van zo’n bijeenkomst is dat we een klein beetje kunnen beginnen met het ontwarren van de spraakverwarring. Laten we eens heel voorzichtig beginnen met onderzoeken waar we staan. Stilstaan bij de vraag waar het nou eigenlijk écht om gaat, en hoe we ons daartoe verhouden. Ik hoop ook dat daar perspectief en nieuwe energie uitkomt, want dat hebben mensen nodig.’