Bouwen aan vertrouwen

Bouwen aan vertrouwen

De mens is toegerust om te vertrouwen. Het succes van de mensheid is erop gebaseerd. Tegelijkertijd hebben we te maken met regels, die het vertrouwen soms schaden. Voorwaar een dilemma voor leiders. Gelukkig weet organisatiepsycholoog Oscar David alles over bouwen aan vertrouwen. Dat kunnen we goed gebruiken in deze tijd van polarisatie. En het biedt perspectief. Want hoe meer vertrouwen, hoe minder regels.

Tekst Lydia Lijkendijk

Leiderschap en organisatieontwikkeling is het vakgebied van organisatiepsycholoog Oscar David. Hij werkt als executive coach en adviseur van bestuurders en ondernemers, en helpt leiders werken aan vertrouwen. Hij schrijft daar bovendien veel over. De oorzaak voor zijn beroepskeuze is gelegen in zijn familiegeschiedenis, vertelt hij. ‘Mijn vader was natuurkundige. Hij werkte bij Philips op het lab, en later bij IBM. Dat vond ik fascinerend, die organisaties en hoe het daar ging. Mijn moeder was psycholoog. Zij had thuis in haar studeerkamer een enorme bibliotheek met vakliteratuur, ik las die boeken zo vanaf mijn twaalfde.’ Op school maakte de rector zich er ondertussen zorgen over dat hij niet zulke goede resultaten boekte. Zijn moeder deelde die vrees niet – en terecht, zo bleek. ‘Ik ben geïnteresseerd in organisaties en in mensen en wat hen beweegt’, zegt David. In zijn vak combineert hij de interesses van zijn beide ouders; de appel viel niet ver van de boom.

Ook op een andere manier is zijn familiegeschiedenis bepalend in wat hij doet. ‘Mijn ouders overleefden als Joodse kinderen de Tweede Wereldoorlog. Als je mij vraagt waarvoor ik opsta elke dag, is dat om een bijdrage eraan te leveren dat een volgende generatie niet overkomt wat mijn ouders en grootouders is overkomen. Dat begint bij integer leiderschap. Bij het uitoefenen van macht op een goede manier. Dat draag ik bij aan de samenleving.’

Zorgen om Donald Trump

Zorgen heeft hij in dat verband om de benoeming van Donald Trump als president van de Verenigde Staten. ‘Net zoals iedereen probeer ik te relativeren. Het Amerikaanse democratische stelsel staat nog heel stevig. De countervailing powers, de tegenmachten, werken behoorlijk goed. In nazi-Duitsland werd het democratische stelsel omvergeworpen. Dat zie ik in Amerika niet snel gebeuren, en over vier jaar zijn er weer verkiezingen. Maar in die vier jaar kan wel veel schade worden aangericht. Dus de tekenen van de jaren 30 zie ik, maar het is niet zo somber als het toen was. Hoewel het niet makkelijk is om Joods te zijn in deze tijd, zeker na 7 oktober 2023 is dat veranderd.’

Niet-open zijn over zijn Joodse achtergrond is voor David trouwens helemaal geen optie, want zijn familiegeschiedenis heeft hem gevormd tot wie hij nu is en drijft hem in wat hij doet.

Regels en ruimte

Vertrouwen is het sleutelwoord in Oscar Davids werk. Vertrouwen is ook essentieel, zegt hij, als het gaat om ‘regels en ruimte’. ‘Regels worden vastgesteld om het vertrouwen te borgen. Hoe minder vertrouwen er is, hoe meer regels je nodig hebt. Aan de ene kant geven regels vertrouwen. Als ik met bestuurders werk, maken we vaak ‘rules of engagement’. Die zorgen voor een veilige basis. Vervolgens gaat het natuurlijk wel om de executie ervan; regels hebben pas zin als je je eraan houdt. Het hebben van te veel regels werkt beknellend.’

In zijn aanpak gaat hij uit van vier stappen in leiderschap; van 1.0 tot 4.0. ‘Leiderschap 1.0, dat zijn de instincten. In instincten zit kracht, ondernemerschap en durf. Maar instincten kunnen ook ontzettend uit de hand lopen. Kijk maar naar de nieuwe president van Amerika.’ Om de negatieve effecten van leiderschap 1.0 in te dammen, is er leiderschap 2.0. ‘Dat gaat over regulering. Het is heel nuttig om met elkaar af te spreken wat we wel of niet doen in een organisatie. Over afgesproken regels hoef je niet meer na te denken, dat is mooi eraan.’ Leiderschap 3.0 gaat over de integriteit van het leiderschap. ‘Het moreel kompas, de waarden, zijn leidend. Hoe meer je vanuit gemeenschappelijke waarden kunt werken, hoe minder regels je nodig hebt. Bij leiderschap 4.0, ten slotte, gaat het om vertrouwen en toevertrouwen. Ook hiervoor geldt: hoe meer vertrouwen, hoe minder regels er nodig zijn.’

Leiderschap 4.0

Fantastisch zou het zijn als de hele wereld zich in dit vierde stadium van leiderschap zou bevinden. ‘Tegelijkertijd is dat niet de realiteit’, zegt David. ‘Leiders moeten van alle markten thuis zijn. Afhankelijk van de situatie ben je een leider 1.0, 2.0, 3.0 of 4.0. Maar in de ideale situatie zegeviert 4.0. Zodat je niet elke dag de waardes hoeft te herhalen om ze niet te vergeten.’ En collectief vertrouwen leidt tot mooie dingen. ‘De stammen die in het oude Egypte rond de Nijl leefden, hebben zich collectief ingespannen om zich te beschermen tegen het water. Dat deden ze vanuit vertrouwen. Ook de Europese Unie is een voorbeeld van vertrouwen. Dat wil niet zeggen dat er geen regels zijn, hoor. Maar als er geen vertrouwen is, worden ons zenuwstelsel en onze hormonen getriggerd. Dan komen we in de ‘fight or flight’-zone. Terwijl creativiteit en samenwerking alleen ontstaan vanuit ontspanning.’

Vertrouwen creëren

Vertrouwen is dus nogal een dingetje. Voor de mensheid in het algemeen, en zeker ook in organisaties. ‘Organisaties zijn eindeloos gericht op het creëren van vertrouwen. Tegelijkertijd wordt vertrouwen regelmatig geschaad door de systematiek van regels. Voor leiders is dit een dilemma.’

Bouwen aan vertrouwen is een langetermijnproject

Hoe kom je daar dan uit, als leider? Hoe bouw je aan vertrouwen? ‘Daar zijn verschillende visies op’, zegt David. ‘Zoals ik het zie, moet het altijd top down en van binnen naar buiten. Vertrouwen begint bij jezelf als leider. Komt dan terecht in het leiderschapsteam, en sijpelt dan stapsgewijs door in de rest van de organisatie.’ Dit is een langetermijnproject, vandaar dat visie erop nodig is. ‘Het is niet iets waar je een vinkje achter zet. Het heeft met kwetsbaarheid te maken. Als je je openstelt, kun je gekwetst worden. Om die kwetsuur te herstellen, is weer vertrouwen nodig. Dus dit vergt leiders die durven.’ En die een lange adem hebben.

Polarisatie

Juist in tijden van polarisatie, laten we The Donald nog even aanhalen, is bouwen aan vertrouwen nodig. ‘Want polarisatie leidt tot onveiligheid’, legt David uit. ‘Alleen als het veilig is in een organisatie kun je vertrouwen en samenwerken.’ Eén van Davids opdrachtgevers is een grote universiteit in Nederland. ‘Je ziet dat zij, naar aanleiding van Gaza, een enorme inspanning leveren om met iedereen in gesprek te blijven. Aan de ene kant stellen zij regels, aan de andere kant geven zij ruimte. Dat is een enorme klus. Leiders hebben het vermogen nodig om met deze polariteit om te kunnen gaan.’ En met de polariteit die iedereen in zichzelf heeft: je sterke en zwakkere kanten, je gele en je blauwe kanten, je instincten en je waardes. ‘We worden als mensen geleid door onze instincten, die roepen om veiligheid, expansie of genot, om maar wat te noemen. Terwijl je waardes het goede willen, zoals het klimaat redden. Het vraagt aanwezigheid in het hier en nu om beide kanten onder ogen te zien. Dat vergt oefening, hoe vol je agenda ook is. Het vergt dat je je eigen patronen helder hebt, en het vraagt om voortdurende zelfreflectie.’

Begin bij jezelf
Over al deze dingen gaat Oscar David het hebben op het Jaarcongres Regels en Ruimte. ‘Wat ik zal benadrukken, is: begin bij jezelf’, zegt hij. ‘Wat is je eigen relatie met regels en ruimte? Iedereen wil ruimte hebben en ruimte geven, maar je moet ook je doelen halen. Er hangen allerlei dilemma’s aan, en het is goed om daar een dag met elkaar bij stil te staan.’

Ter voorbereiding kun je beginnen met het lezen van Davids boeken: De biografie van vertrouwen en de voorganger ervan: Macht! ‘Of lees het boek Love Unveiled van A.H. Almaas, dat betoogt hoe liefde en vertrouwen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Doe je liever met je lijf aan zelfreflectie dan met je hoofd? Dan is Helende kou van Ewout Staartjes een aanrader. Een prachtig en inspirerend boek dat laat zien hoe je door koudetraining, en door goed voor je lichaam te zorgen, dicht tot jezelf komt.’