Filosoof Bart Brandsma ontwikkelde een denkkader over polarisatie en hoe daarmee om te gaan. Burgemeesters, officieren van justitie, politiemensen, radicaliseringsexperts en docenten in binnen- en buitenland: allemaal willen ze van hem leren. ‘Polarisatie is wezenlijk anders dan een conflict.’
‘Een conflict is in zekere zin rationeel, je weet wat de belangen zijn en wie die belangen hebben. In polarisatie leggen rationaliteit en belangen het uiteindelijk af en spitst de retoriek zich toe op de identiteit van de tegenstander. Je belangen wegen maar beperkt mee, het negatief bespreken van die identiteit, dát doet ertoe. Denk aan het zwartepietendebat. De ene partij wil dat de traditie niet geschaad wordt en de andere partij dat hun persoonlijke integriteit ongeschonden blijft. Tot zover de belangen, maar vaak ontspoort dit debat door het niet meer te hebben over de belangen en argumenten maar over de identiteit van de tegenpool: “het zijn racisten”, “ze willen ons iets afpakken”, “het zijn aanstellers’, tot: “het zijn leden van een terroristische organisatie”.’
De polarisatiedynamiek
Bart Brandsma is inmiddels twaalf jaar bezig met onderzoeken en uitwerken hoe polarisatie werkt en het ontwikkelen van trainingen hierover. Als journalist reisde hij naar Turkije en Marokko, Senegal en Suriname, Congo, Guatemala en Nepal. Overal kwam hij polarisatie tegen, groepen die tegenover elkaar staan en in wij-zij-denken zijn beland. Soms met zeer ernstige gevolgen, zoals in Israël en Turkije. Door zijn bevindingen constant te toetsen aan de praktijk, er over verder te denken en nieuwe inzichten weer te toetsen, ontwikkelde Brandsma een model waarin de basiswetten en de hoofdrolspelers van de polarisatiedynamiek zijn weergegeven. Op zijn website staat dit kort en helder uitgelegd.
Weerstand bieden aan wij-zij denken
‘Ik kom veel professionals tegen die getraind zijn om een bruggenbouwer te zijn’ zegt Brandsma. ‘Ze proberen om het begrip tussen voor en tegen te vergroten. Maar daarmee kun je de polarisatie ook juist versterken. Zolang het stille midden er is dat weerstand biedt aan wij-zij denken is er ook ergens in de samenleving rust en vrede. Daarom is het zo belangrijk om juist dat midden te blijven versterken.’ Maar er is ook veel kritiek op het midden. Het midden dat zich niet uitspreekt tegen racisme bijvoorbeeld waarbij Martin Luther King wordt geciteerd: ‘In the end we will not remember the words of our enemies, but the silence of our friends.’
Volgens Brandsma is dit polarisatiedruk, de druk om je uit te spreken en een kant te kiezen. ‘Mensen in het midden voelen zich vaak doodongelukkig onder die druk om te kiezen. Dat willen ze helemaal niet. Ze zijn betrokken maar genuanceerd. In het midden bevinden zich ook de onverschilligen. En die onverschilligen, die zouden we er dus bij willen betrekken en zeggen: kom op jongens, het is toch verschrikkelijk, jullie moeten hier ook iets van vinden! Bij linkse mensen, en bij extreemrechts ook, wordt onverschilligheid vaak gezien als het kwaad in de wereld. Maar er is niet altijd iets mis met onverschilligheid.’
Activisten, de pushers, zijn overigens wel nodig om de samenleving verder te brengen vindt Brandsma. ‘Nelson Mandela was in eerste instantie een geweldige pusher. Net zoals Aletta Jacobs. Polarisatie is ook iets prachtigs, het brengt verrijking en ontwikkeling. Maar de kunst is om de discussie niet te laten ontsporen. Daarvoor heb je sterk leiderschap nodig, iemand die zegt: “Ik hoor jullie, maar ik wil terug naar een ander vraagstuk, de vraag die hieronder ligt.”’
Als je iets wilt doen aan polarisatie, moet je lokaal het midden weten te bereiken
‘Veel mensen hebben andere dingen aan hun hoofd dan de vraag of ze privileges hebben omdat ze wit zijn of dat er vluchtelingen naar Nederland komen’ zegt Brandsma. ‘Ze zijn bijvoorbeeld bezig met hun familie of met de vraag of ze de huur aan het eind van de maand kunnen betalen. Als je iets wilt doen aan polarisatie, is het nationale debat daarom niet zo belangrijk. Je moet lokaal het midden weten te bereiken. Dat betekent dat je de informele leiders van het midden weet te bereiken en je op hun vraagstukken moet richten. Zij vallen niet op en zullen ook nooit de Nobelprijs winnen, maar ze doen wel heel belangrijk werk’.
Soms ben je burgemeester, soms ben je burgervader
Bart vindt dat lokaal het midden weten te bereiken zeker een taak is die bij burgemeesters ligt. ‘De burgemeester kan boven de partijen of in het midden gaan staan. Een mooi voorbeeld hiervan was Eberhard van der Laan. Hij had de eigenschappen van de bruggenbouwer én de eigenschappen van de persoon in het midden. Hij was neutraal, gericht op een oplossing, begrenzend en rationeel. Dat is kenmerkend voor de bruggenbouwer. Maar als je het midden wilt binden, moet je niet neutraal zijn, maar onafhankelijk en empathisch. Niet zozeer begrenzen, maar uitnodigen en beeldend vermogen hebben. Geen oplossingen bieden, maar het vraagstuk benoemen. Als burgemeester moet je op bepaalde momenten ook burgervader kunnen zijn.
Brandstof voor polarisatie
Om ons heen zien we polarisatie alleen maar toenemen, waar ligt dat aan? ‘Er zijn veel redenen die genoemd worden’ zegt Brandsma. ‘Sommigen zeggen: vanwege de onzekerheden nu, anderen zeggen: omdat we het té goed hebben. Het gevaar is dat al die duidingen zelf tot polarisatie leiden. Bijvoorbeeld als je zegt: in die wijk is veel bestaansonzekerheid dus die mensen zijn vatbaar voor polarisatie. Dan heb je zelf de eerste polariserende uitspraak al gedaan. De media spelen ook een belangrijke rol, zij leveren veel brandstof voor polarisatie. Vroeger was er alleen het Achtuurjournaal en nu heb je de hele dag door brandstof, zeker met sociale media.’
De balans vinden tussen polarisatie en depolarisatie
Brandsma ondervindt aan den lijve dat de polarisatie wereldwijd toeneemt. Zijn agenda is overvol; in Nederland geeft hij trainingen aan de meest uiteenlopende groepen maar ook bijvoorbeeld in België, Ierland of Spanje. Toch is hij niet pessimistisch ‘Polarisatie neemt inderdaad overal in de wereld toe, maar ik zie ook veel mensen die er iets aan doen. Want vergeet niet: de dynamiek is eeuwenoud en hoort bij mensen. Weet je, als er nooit wordt gepolariseerd, is dat verschrikkelijk, maar als er alleen maar wordt gepolariseerd ook. Het gaat om de balans tussen: wat doen we elkaar aan in dit land en doen we elkaar wel voldoende aan in dit land? En daar grip op houden. Dat vraagt soms om polariseren, soms om depolariseren.’