Albert Jan Kruiter: ‘Regels zijn vaak prachtig’

Het Instituut voor Publieke Waarden bekommert zich om mensen die zorg en steun nodig hebben. Dat doen ze niet vanachter een kaartentafel, maar vanuit de actiestand. En vanuit de wetenschap dat je van regels een hoop gemak kunt hebben. Medeoprichter Albert Jan Kruiter vertelt erover. ‘Rules are tools!’

 Tekst Lydia Lijkendijk 

Op de vraag wat hij precies doet, zegt Albert Jan Kruiter: ‘Ik ben actieonderzoeker bij het Instituut voor Publieke Waarden (IPW). Wij ontwikkelen oplossingen om de publieke zaak van de toekomst open te houden voor mensen die hulp, steun of zorg nodig hebben. Zodat de verzorgingsstaat blijft doen wat ‘ie moet doen voor deze mensen. Ik ben geen klassieke onderzoeker, zoals je die aan de universiteit hebt. Als academici ontdekken dat veel mensen geen betaalbare woning kunnen vinden, onderzoeken ze hoe het komt, hoe vaak het voorkomt en gaan analytisch te werk. Als actieonderzoeker proberen mijn collega’s en ik concrete hulp te bieden, een probleem op te lossen. En terwijl we dat doen, ontdekken we waarom dingen wel of niet lukken. We zijn niet zozeer analytisch bezig, maar ontwerpend. Ik kan een medewerker van een woningbouwcorporatie interviewen over waarom er te weinig woningen zijn. Maar ik kan ook gewoon proberen iemand onder dak te krijgen.’

Geld ontschotten

Sociaal hoef je niet te zijn om bij het IPW te werken, wel empathisch. Kruiter: ‘Wij hebben de normatieve overtuiging dat de zorg beschikbaar moet zijn voor mensen, dat zou je sociaal kunnen noemen. Maar we besparen de belastingbetaler geld. Wij hebben vorig jaar bijvoorbeeld 166 dak- en thuisloze jongeren onder dak gekregen met bureaucratievrij geld, zoals we dat noemen. Doordat allerlei financieringsstromen verkokerd zijn, krijg je versnipperde hulpverlening. De Zorgverzekeringswet, de Wet langdurige zorg en de Wmo, de Jeugdwet, de Wet passend onderwijs en de Wet schuldsanering natuurlijke personen hebben allemaal verschillende budgetten en verantwoordingsmechanismen. Als je dat geld ontschot, en je doet wat nodig is, kom je veel verder. Het huisvesten van deze jongeren kostte 590.000 euro, en het heeft de staat 4,8 miljoen euro bespaard aan zorgvoorzieningen die niet meer nodig waren.’ 

Slechte naam

Verkokerde financieringsstromen doen al snel aan bureaucratie denken. Zelf heeft Kruiter een haat-liefdeverhouding met bureaucratie. Hij is van huis uit bestuurskundige, en promoveerde op bureaucratietheorie. ‘Ik wilde beter begrijpen waar regels vandaan komen. Mensen mopperen erop, maar regels praten niet terug. Het is makkelijk om ze de schuld te geven, maar we hebben ze zelf gemaakt. Regels zijn vaak prachtig, je kunt er veel mee. Rules are tools. Als je in Nederland publieke problemen wilt oplossen, zoals woningschaarste, werkloosheid, kindermishandeling of armoede, dan ben je lang bezig als je iedereen individueel wilt helpen. Je hebt massa nodig om dingen te veranderen, en regels. Als ze goed werken, zijn het kwaliteitsstandaarden.’

Maar soms, zegt hij, is er meer nodig om dingen voor elkaar te krijgen. ‘In de praktijk zie ik dat regels en voorzieningen niet helpen als mensen meerdere problemen hebben, dus: én geen werk én geen huis én schulden. Voor 80% van de mensen werken de regels supergoed. Voor 20% werken ze volstrekt niet en voor de helft daarvan veroorzaken ze meer schade dan dat ze goed doen. Dan heb je het over Toeslagenaffaire-achtige toestanden, maar ook gewoon over schuldhulpverlening of een UWV-uitkering.’

De afgelopen tien jaar hielp het IPW vierduizend probleemhuishoudens. ‘Daarbij hebben we nog nooit een wet overtreden. Als professionals zich beroepen op regels, is dat vaak een defensieve routine om niet te hoeven handelen. Vaak is er iets anders aan de hand, zoals een te hoge caseload, geen tijd of capaciteit. Er zijn honderden redenen om niet te handelen, maar het is het gemakkelijkst om te zeggen dat het niet mag van de regels.’ Regels hebben dus ten onrechte een slechte naam, vindt Kruiter.

Een regel is geen wet

Er zit ook een lacune in kennis bij professionals als het om regels en wetten gaat – ze worden in één adem genoemd, maar zijn niet hetzelfde. Er zijn internationale verdragen. Daaronder hangen wetten in formele zin, uitgevaardigd door de Tweede Kamer, zoals de Participatiewet en de Wmo. Op basis daarvan vaardigen gemeenten lokale verordeningen uit. Daarop zijn beleidsregels gebaseerd, die vertaald worden in werkinstructies voor de werkvloer, zoals de sociale dienst of het Wmo-loket. Die werkinstructies zitten wel eens in de weg, weet Kruiter, maar wetten eigenlijk nooit. ‘Het leuke van tegenstrijdige regels is dat er altijd wel een wet is die je wél kunt gebruiken om je oplossing te legitimeren. Dat doen wij met onze doorbraakmethode.’

Doorbraakmethode

Hij legt uit hoe dat werkt, die doorbraakmethode. ‘Stel, er is een anorexiahond voor een tiener nodig. Dan zegt de zorgverzekering: die hond zit niet in het pakket. En het zorgkantoor zegt: misschien is dit maar tijdelijk, dan gaan wij er niet over, dus je moet naar de Wmo. Maar de Wmo zegt: ze is nog geen 18, ga maar naar de Jeugdwet. Maar bij de Jeugdwet zeggen ze: het valt wél onder zorgverzekerde zorg. Om dit op te lossen, zoeken wij het haakje in de wet, en stellen wij een andere vraag: Is het verboden om die hond uit de Zorgverzekeringswet, de Wmo of de Jeugdwet te financieren? En dan is het antwoord: nee. Op werkinstructieniveau gebeurt er van alles níet, wat wettelijk best mag.’

Het probleem is, weet Kruiter, dat professionals, de mensen met de werkinstructies, vaak maar met één wet werken. ‘Ze voeren de Wmo uit, of de Jeugdwet, zien niet wat het onbedoelde effect is van hun werkinstructie en kijken niet naar het hele spectrum. Dat doen wij wel. Wij doorbreken de schotten, onderzoeken wanneer standaardoplossingen niet werken en lossen de casus op. We zien nu dat professionals met de doorbraakmethode in vier uur plannen maken waar ze anders dertig uur over doen. Dat levert dus capaciteit op om nog meer mensen te helpen. Omdat ze niet meer opgehouden worden door bureaucratische troep. Als je ze de methode aanreikt, mandaat én geld geeft, dan kunnen zij óók casussen oplossen.’

Troubleshooter

Terwijl ze bezig zijn het probleem op te lossen, schieten de actie-onderzoekers van Publieke Waarden onderweg alle beren af die opdoemen, zoals: het is te duur, het mag niet en het gezin kan het niet aan. Op al die argumenten zijn ze voorbereid, en ze kunnen ze allemaal pareren: wég beren.

Je bent dus eigenlijk troubleshooter in de sociale sector? Kruiter: ‘Ja, eigenlijk wel. Maar we doen dat op structureel niveau. Niet alleen in individuele gevallen, maar ook op systeemniveau. Als we twee casussen tegenkomen met een zelfde soort inhoud, dan proberen we het onderliggende probleem uit de wereld te helpen.’

Een voorbeeld: mensen die schulden hebben bij de zorgverzekeraar, declareren 40% meer zorgkosten omdat ze stress krijgen van de schulden. ‘En die zorgkosten zijn ook hoger dan de totale schulden. In een geval als dit hebben we met verzekeraar CZ en de gemeente Den Haag  een plan gemaakt voor het afkopen van de schulden van 150 mensen. Na een jaar zei 81% dat hun kwaliteit van leven significant was toegenomen, en er was 3,5 miljoen euro aan zorg niet meer nodig.’

In een app

Het IPW wil graag dat de tienduizend mensen die werken in het sociaal domein óók gaan werken met deze doorbraakmethode. Kruiter: ‘Daar hebben we een tool voor ontwikkeld. In vijf stappen, altijd vanuit het perspectief van het huishouden, kom je tot een oplossing. Allereerst maak je een plan met het gezin. Dan breng je in kaart wat het kost, wat het oplevert en op welke wetten je een beroep kunt doen. En vervolgens kijk je in hoeverre een maatregel, zoals een anorexiahond, eraan bijdraagt het gewenste perspectief dichterbij te brengen. Zo legitimeer je waarom de ene tiener wél een anorexiahond krijgt en de andere niet. Je mag geen hond omdat de buren een hond hebben; je mag een hond als dat bij het plan past en als de hond het gewenste perspectief dichterbij brengt.’

Over de tool, die vorm heeft gekregen in de app Doorbraakmethode, kan Kruiter naar eigen zeggen wel vijf uur praten. ‘De tool vult automatisch in op welke wetten je in welke gemeente een beroep kunt doen, en maakt zelf de kosten-batenanalyse. De app helpt hulpverleners dingen anders organiseren. En als die tienduizend professionals allemaal tien doorbraakplannen maken, dan helpen we samen honderdduizend multiprobleemhuishoudens uit de problemen.’

Geld zorgt voor rek

Regels oprekken, dat gaat niet, stelt Kruiter. ‘Je kunt een uitkering van 1159 euro per maand niet oprekken tot 1380 euro per maand. Regels kun je vaak wel slim toepassen waardoor dingen wél kunnen. In het sociaal domein heb je tachtig regels en 1500 werkinstructies. Daar zit vaak wel iets tussen waar je iets mee kunt in de doorbraakmethode.’

Het bureaucratievrije geld is een duidelijke strategie die daarnaast zorgt voor rek waar regels knellen. ‘Er zijn al gemeenten die bureaucratievrij geld creëren: een pot ongelabeld geld dat ze kunnen gebruiken om problemen van mensen op te lossen. Veel gemeenten regelen dat zelf al. Geld zorgt namelijk wel voor rek en het is te regelen. Follow the money!’

Meer weten?

Meer dan honderd gemeentes werken al met de app. Wie er meer over wil weten, kan terecht op publiekewaarden.nl, sociaalhospitaal.nl of doorbraakmethode.nl. Het IPW publiceerde onlangs ook Het Grote Doorbraakboek. Dat beschrijft aan de hand van concrete voorbeelden hoe je vastgelopen situaties kunt doorbreken.

Congres De Regels en de Rek 

Kun jij wel wat inspiratie gebruiken? Kom dan naar het Congres De Regels en de Rek op 16 mei 2022, waar Albert Jan Kruiter een van de sprekers is, samen met Boukje Keijzer (auteur van het boek ‘De Regels en de Rek’), Jitske Kramer, Jaap Peters en anderen. 

Actie

Bij aanmelding van het congres ontvang je het boek De Regels en de Rek. Alleen bij aanmelding voor dit congres in de maand februari kun je daarnaast nog profiteren van de vroegboekkorting van 100 euro én ontvang je het Grote Doorbraakboek ook cadeau.