Kijk naar de kunst en omarm de onzekerheid

De wereld die ons bekend was, verandert in een rap tempo. De vragen die we altijd stelden, voldoen niet meer automatisch. Laat staan de antwoorden die we altijd gaven! Zo leert lector Change Management Jacco van Uden zijn studenten om niet langer de risico’s dicht te timmeren bij organisatievraagstukken, en vanzelfsprekendheden tegen het licht te houden. ‘Het is tijd om ruimte te geven aan onzekerheid,’ zegt hij. Daarvoor gebruikt hij de kunst als belangrijke katalysator.

Tekst Lydia Lijkendijk

Veranderkundige Jacco van Uden, lector Change Management aan De Haagse Hogeschool, was altijd gefascineerd door kunst. In een vorige baan hield hij zich bezig met serious gaming. ‘Vooral kunstacademies zijn daar veel mee bezig en ik kwam daar steeds vaker over de vloer. Bij De Haagse Hogeschool mocht ik mijn eigen lectoraat optuigen. Eén van mijn centrale vragen werd: wat kan de veranderkunde leren van de kunsten? Mijn studenten hoeven geen kunstenaars te worden, maar ik wil ze nieuwsgierigheid bijbrengen naar hoe kunstenaars vraagstukken oppakken en hoe zij daar hun voordeel mee kunnen doen.’

Trojaans paard

Sindsdien verweeft Van Uden de veranderkunde met de kunst. En levert daarmee een heel andere kijk op veranderingen in organisaties. Hij noemt zichzelf een Trojaans paard. ‘Ik ben onverdacht. Een hoogopgeleide, witte bedrijfskundige van 50, maar ondertussen doe ik quircky dingen.’ Daarmee bedoelt hij dat hij studenten losweekt van het idee dat ze organisatievragen alleen met modellen te lijf kunnen gaan. ‘In de minor artful business creations proberen we ze te leren denken en handelen als een kunstenaar. Hoe zouden kunstenaars het onderliggende probleem boven tafel kunnen krijgen? Zij werken zintuiglijker. Dus we besteden niet alleen aandacht aan hoe een vraagstuk eruitziet, maar ook aan hoe het klinkt of ruikt.’ Voor veel studenten is dat eerst vaag en abstract, maar als ze aan de slag gaan, krijgt het vorm. Bijvoorbeeld in de opdracht een herbestemming te bedenken voor een kerk. ‘Zo’n kerk heeft een akoestiek, ruikt en voelt op een bepaalde manier. Dat kun je niet kwijt in een SWOT-analyse.’

Geen antwoorden en uitroeptekens

Kunst helpt organisaties veranderen, weet Van Uden. ‘Kunst is er niet voor de antwoorden en de uitroeptekens. De kern van wat autonome kunst te bieden heeft, is dat het vanzelfsprekendheden in twijfel trekt, zonder antwoorden te presenteren. De Belgische kunstenaar Magritte stelde dat het de taak van kunst is om ons te vervreemden van dat wat vertrouwd overkomt. Dat is een heel belangrijke opdracht. Juist omdat de veranderkunde sterk leunt op het idee dat we oplossingen nodig hebben, en nieuwe manieren om nóg slimmer te opereren. Het is echter juist zaak ruimte te maken voor onzekerheid en het niet-weten als een kwaliteit te zien. In plaats van álle ruimte meteen weer vol te kletsen om te laten zien dat je zo daadkrachtig bent. Kijk liever wat de onzekerheid brengt in plaats van dat je zo snel mogelijk de risico’s uitbant. Dat is wat kunstenaars als geen ander kunnen. Zij omarmen onzekerheid, anders ontstaat er voorspelbare kunst. Kunstenaar Merlijn Twaalfhoven riep de samenleving op aan het begin van de coronacrisis om ‘onzekerheidsvaardig’ worden. Samen met Fontys Hogeschool en kunstenaar Marjolijn Zwakman probeer ik dit begrip gestalte te geven.’

 Onzekerheid is het enige wat zeker is

Onderwijsvernieuwing

De kracht van onzekerheid is dat je daardoor tot leuke en spannende oplossingen komt, zegt Van Uden. ‘Het is nuttig jezelf in een positie te plaatsen waarin je je eigen reflexen ten aanzien van onzekerheid kunt onderzoeken. Zo kan het helpen om je behoefte aan zekerheid op te schorten. Dat proberen we met onze studenten ook te bereiken. Als ze na anderhalve week al een diagnose hebben over een bedrijf, dan dagen we ze uit om verder te kijken. En misschien komen ze dan wel tot een heel andere conclusie.’ Na even nadenken: ‘We maken creativiteit en out-of-the-box-denken in ons onderwijssysteem zo goed als onmogelijk. Want als we eens wat anders proberen, gaan meteen de handen omhoog van studenten die willen weten of ze dit voor hun tentamen moeten kennen. Wat begrijpelijk is, want zo hebben we de studenten ook gevormd. We proberen daarom, in het kader van onderwijsvernieuwing, ook onderscheid te maken tussen welkome en onwelkome vormen van onzekerheid. Welke welkome vormen van onzekerheid kunnen we terughalen in het klaslokaal?’

De juiste hoeveelheid houvast

Studenten zoeken voortdurend kaders en docenten zijn als de dood om studenten te laten zwemmen. Zo kom je dus niet tot creativiteit en originaliteit, vindt Van Uden. ‘De uitdaging is om kritisch te onderzoeken hoeveel houvast je nou echt nodig hebt in het onderwijs. Niet direct de student een standaardmodel aanreiken, maar begeleid laten aanklooien. Zo vindt het echte leren plaats. Als je langer kijkt, luistert en ruikt, blijkt de situatie anders in elkaar te zitten. En kun je dus met heel andere, onconventionele oplossingen voor een vraagstuk komen.’

Van Uden geeft een paar voorbeelden: als docenten de opdrachten niet verzinnen, of niet vertellen welk model studenten moeten gebruiken. ‘Dat zal voor sommige studenten supervaag zijn, maar op die manier kunnen zij verkennen waar ze echt in geïnteresseerd zijn, en hun eigen pad zoeken. Zelf de regisseur zijn van hun eigen leerproces. Dat betekent wel dat we ze niet door onderwijsformats heen kunnen jagen, dus het vraagt ook wat van docenten. We moeten voldoende welkome onzekerheid bieden, en tegelijkertijd voldoende comfort, zodat het leerproces wel op gang komt. Dat zijn de grote uitdagingen van het onderwijs, ja.’

Tegenspraak organiseren

Met zijn lofzang op het toelaten van onzekerheid, pleit Van Uden niet voor het kweken van onzekere leiders. ‘Een openlijk weifelende leider is een bron van onrust, mensen rekenen op je als je leiding geeft. Maar het is wél goed om binnenskamers de rust en de ruimte te organiseren om het gesprek aan te gaan over hoe zeker je eigenlijk bent van je zaak. Om je kwetsbaarheid te erkennen en je eigen tegenspraak te organiseren. Dat iemand ingewikkelde vragen aan je stelt waar je niet meteen een antwoord op hoeft te hebben. Dat is iets anders dan dat je een corporate hofnar hebt, bij wijze van gadget. “Ja, die mag alles tegen me zeggen. En weer dóór!” Het is belangrijk om er over na te denken hoeveel onzekerheid een functie aan de top verdraagt.’

Leren van de kunsten

Een leuke vraag is ook, vindt Van Uden, hoeveel onzekerheid een organisatie verdraagt. ‘In de performancekunst of op toneel mag het alle kanten opgaan, maar organisaties hebben te maken met budgetten en deadlines en projecten.’ En dus willen ze toch risico’s afdekken, zegt hij, terwijl dat niet altijd de beste respons is op veranderingen. Waar vaardig worden in onzekerheid dat wél is. Want onzekerheid is immers het enige wat zeker is. Van Uden: ‘Zodra je een plan naar de drukker hebt gebracht, begint de onzekerheid zich er al doorheen te vreten. Ben je bereid om dat met elkaar onder ogen te komen? En te erkennen dat risicomanagement niet altijd de gepaste respons is?’ Voor het antwoord op de vraag hoe organisaties het beste om kunnen gaan met onzekerheid, hoe ze het kunnen omarmen, klopt menig bedrijf aan bij de lector Change Management. ‘Ik heb het antwoord niet’, zegt hij. ‘Maar ik neem organisaties wel graag mee op reis om te ontdekken wat er onder het verlangen naar zekerheid zit. Hoe zou je op een andere manier dat verlangen kunnen vervullen? Zelf haal ik mijn inspiratie uit de kunst. Ik ben toneel gaan spelen, ben aangesloten bij een toneelgezelschap en nu in opleiding tot theatermaker. Ik krijg daar wel verbaasde vragen over als ik ergens workshops geef. “Serieus? Dit past allemaal bij het lectoraat Change Management ofzo?” En ja, dat past erbij, want kunstenaars gaan op een manier te werk waar het bedrijfsleven veel van kan leren. Ze stellen interessante vragen en maken bewegingen die de moeite waard zijn.’

Impact hebben

Volgende maand rondt Van Uden het project Art Climate Transition af. ‘Een Europees project dat erover gaat hoe kunstenaars met hun kunst kunnen bijdragen aan het voorkómen van een klimaatramp. Kunstenaars hebben geen oplossingen voor dit vraagstuk, maar ze willen impact hebben op mensen, ze willen dat hun werk resoneert. Hun werk is in die zin een aanvulling op het standaardrepertoire van wetenschappers en veranderkundigen. Kunstenaars geven geen stevige antwoorden op vragen, maar hun kunst helpt mensen denken. Ze proberen aan te sluiten bij de belevingswereld van mensen, of ze juist in een staat van verwarring te brengen. En mensen kunnen dan zélf de vertaling maken naar de vraagstukken van vandaag.’

En welke impact wil Van Uden zelf hebben? ‘Ik ben nu 12 jaar lector. Ik wil de vaste overtuigingen opschudden over hoe de wereld van management en organisaties eruit hoort te zien. Wat geven wij onze studenten mee, die straks aan de knoppen van de economie zitten? Wat is een gezonde economie? Wat is een goedlopend bedrijf? Het hele managementonderwijs draagt bij aan een economie waarvan je je heel serieus moet afvragen of dat de economie is waarin we kunnen en willen wonen. Het minimaliseren of afwentelen van kosten en het nastreven van dikke zwarte cijfers kan niet meer de bottom line van het onderwijs zijn, want groei is niet persé goed. Wat kunnen we daar nou inhoudelijk tegenover zetten? Daar denken we echt wel over na binnen de hogeschool. Onder andere door het platform Vernieuwing Economieonderwijs dat we hebben opgericht met een aantal lectoren van andere hogescholen. ’

Mammoettanker

Over impact hebben gesproken: als veranderkundige zegt Van Uden blijvend gefascineerd te zijn door het feit dat het de samenleving maar niet lukt verandering aan te brengen in systemen waar we graag vanaf willen. ‘We weten dat onze vleesconsumptie desastreuze effecten heeft op de planeet. Als we vandaag allemaal zouden stoppen met vlees eten, zetten we een heel belangrijke stap in het keren van de klimaatcrisis. En dat lukt ons niet! We krijgen het niet voor elkaar! Het boeit me dat de oplossingsrichting er ligt en dat het niet gaat. Vanuit mijn rol bij De Haagse Hogeschool probeer ik, bijvoorbeeld door zo’n platform Vernieuwing Economieonderwijs, eraan bij te dragen die enorme mammoettanker waar we met z’n allen op zitten een fractie van een graad uit koers te brengen. En studenten, onder andere door het toelaten van onzekerheid en hen te laten leren van de kunsten, bij te brengen dat het rijden van een Mercedes niet het hoogst haalbare is in de wereld.’

Schrijf je in

Wil jij ook impact hebben? Kom dan naar het Jaarcongres Veranderen met Impact op 12 oktober, waar Jacco van Uden één van de sprekers is. ‘Of kom gewoon omdat Gijs Scholten van Aschat komt. Dat is waarom ík ga’, lacht Van Uden. ‘Verder is het voor mij als liefhebber van de kunsten en van toneel natuurlijk doodeng om voor of na hem op het podium te staan…’